ทุนนิยมและการแข่งขัน : ข้อคิดจาก The Apprentice

ย้อนไปเมื่อหลายสิบปีก่อน หนังสือ “The Great Transformation” ของ Karl Polanyi ได้ถูกตีพิมพ์เป็นครั้งแรก โดยสาระสำคัญก็คือพูดถึงการอุบัติขึ้นของภาวะสมัยใหม่ (Modernity) ซึ่งสิ่งที่ Polanyi ได้นำเสนอคือ การที่ระบบตลาดได้สถาปนาตนเองไปทั่วทุกอณูของสังคม และแทนที่ตลาดจะเป็นส่วนหนึ่งของความสัมพันธ์ทางสังคม แต่หาเป็นเช่นนั้นไม่ ความสัมพันธ์ทางสังคมกลับกลายไปเป็นส่วนหนึ่งที่ถูกตลาดหรือระบบเศรษฐกิจดูดกลืนกินเข้าไป ทำให้ตลาดแนบแน่นและกลายเป็นส่วนหนึ่งของวิถีชีวิตเราแนบแน่นอย่างที่ไม่เคยเป็นมาก่อน (เหมือนผ้าอนามัยโลริเอะเลย ฮ่าๆ) แม้แต่ “คน” ที่มีชีวิตจิตใจ เมื่ออยู่ในตลาดก็กลับโดนปฏิบัติเฉกเช่นสินค้าทั่วไป พลังแรงงานไม่ได้มีค่าอะไรไปมากกว่าสินค้าที่แลกเปลี่ยนกันในตลาด

แต่เมื่อย้อนกลับมาดูสภาวะปัจจุบันจะเห็นได้ว่าหลายสิ่งหลายอย่างได้เปลี่ยนแปลงไป ไม่ใช่แค่เพียงพลังแรงงานเท่านั้นที่ถูกทำให้เป็นสินค้าและแลกเปลี่ยนกันในตลาด แต่มันเกินเลยไปถึงการเอา “ชีวิต” และ “จิตใจ” มาผ่านกระบวนการทำให้กลายเป็นสินค้า ร่างเนื้อและจิตใจของมนุษย์ กลายเป็นหนึ่งในความบังเทิงรื่นเริงใจ ปิดบังซ่อนเร้นความสัมพันธ์เชิงขูดรีดที่ยังคงดำรงอยู่ของระบบทุน กลายเป็นกิจกรรมที่ดูเหมือนจะเป็นธรรมดาไป

ตัวอย่างที่เห็นได้ชัดเจนก็คือบรรดารายการ Reality Show ต่างๆ ที่พากันแห่ยกทัพดาหน้ามาให้เราได้รับชมกันนับไม่ถ้วน ไม่ว่าจะเป็นรายการยุคแรกๆอย่าง Survival หรือจะเป็นรายการ Big Brother ทาง UBC ที่คนกำลังติดกันงอมแงมขณะนี้ ซึ่งแต่ละรายการต่างก็มี concept ที่แตกต่างกันไป จับคนไปอยู่ป่าบ้าง จับมาหัดร้องรำทำเพลงบ้าง จับให้มาอยู่ด้วยกันแล้วมีโจทย์ให้ทดสอบบ้าง แต่สิ่งที่เป็นจุดร่วมเดียวกันคือรายการเหล่านี้ล้วนขาย “ชีวิต” และ “จิตใจ” มนุษย์ทั้งสิ้น แม้ว่าพวกเขาเหล่านั้นจะได้รับผลตอบแทนจากการเข้าร่วมเกมดังกล่าว ได้ตามล่าหาความฝันของตัวเองผ่านรายการนั้น ได้เข้าไปสู่วงการมายาที่เฝ้าใฝ่ถึง ได้รถ ได้เงิน ได้บ้าน ฯลฯ อย่างไรก็ตาม เราคงไม่สามารถหลีกเลี่ยงความเป็นจริงได้ว่าสุดท้ายแล้วพวกเขาเหล่านั้นก็กลายเป็นหนึ่งในกระบวนการสะสมทุนอย่างหลีกเลี่ยงเสียไม่ได้

แน่นอนว่าบทบาทของรายการเหล่านั้นคงไม่ได้อยู่ที่การทำให้ “ชีวิต” และ “จิตใจ” กลายเป็นสินค้าเท่านั้น แต่มันรวมไปถึงการ “ผลิตซ้ำ” (reproduce) วัฒนธรรมและความคิดเชิงคุณค่าต่างๆให้กับสังคมด้วย เพื่อให้ระบบใหญ่ๆ ซึ่งก็คือระบบทุน สามารถดำรงตน และสถาปนาความชอบธรรมเอาไว้ได้

รายการหนึ่งที่ผู้เขียนคิดว่าเป็นตัวอย่างที่ชัดเจนก็คือ “The Apprentice” ของ Ronald Trump ผู้ที่เป็นอภิมหาเศรษฐีชั้นนำของอเมริกา รูปแบบของรายการนี้ก็คือจะเฟ้นหา candidate โดยจะมีการเปิดให้รับสมัครผู้คนจากทุกประเทศ ซึ่งแต่ละคนที่มาสมัครล้วนมีประสบการณ์ทำงานระดับเซียนทั้งนั้น บ้างเป็นเด็กวัยรุ่นเอ๊าะๆ จบจากมหาลัยวิทยาลัยชั้นนำ บ้างก็เป็นคนทำงานผู้มากประสบการณ์ ฯลฯ แต่ทางรายการก็จะคัดเลือกให้เหลือเพียง 18 คน และ 18 คนที่เหลือจะต้องแบ่งเป็นสองทีม เพื่อทำการแข่งขันโจทย์ทางธุรกิจต่างๆ ซึ่งเป็นโจทย์ที่ต้องลงมือปฏิบัติและทำกันจริงๆ หาใช่โจทย์ที่อยู่บนกระดานดำไม่

เมื่อการแข่งขันแต่ละโจทย์จบลง ทีมที่แพ้จะต้องทำการโหวตเพื่อนร่วมทีมออกหนึ่งคน ร่วมด้วยการตัดสินของ Trump และผู้ช่วยทั้งสองของเขา สุดท้ายผู้ที่ถูกโหวตให้ออกก็จะโดน Trump “ไล่ออก” จากการเป็น Apprentice ไป

การแข่งขันจะดำเนินด้วยโจทย์ธุรกิจต่างๆไปเรื่อยๆ จนสุดท้ายแล้วจะเหลือผู้แข่งขันที่ชนะเพียงคนเดียวบนเศษซากของคนที่ถูกไล่ออกไป และเขาคนนั้นก็จะถูก Trump จ้างเข้ามาทำงานในองค์กรด้วยค่าจ้างระดับเลขหกหลัก พร้อมได้รับการนับหน้าถือตาจากวงสังคม

ถ้าจะแปลไปแล้ว คำว่า Apprentice ก็หมายความว่า “เด็กฝึกงาน” แต่จะเห็นได้ว่า การฝึกงานในเกมนี้มันไม่ธรรมดา ถ้าเด็กฝึกงานที่เราพบเห็นตามองค์กรทั่วไปก็คงจะทำหน้าที่เกี่ยวกับเอกสาร งานธุรการต่างๆเพื่อนเรียนรู้ระบบองค์กร แต่การฝึกงานของ Trump มันไม่ใช่แค่นั้น มันเป็นการเคี่ยวกรำผู้เข้าแข่งขันอย่างแท้จริง จับคนจากต่างทิศต่างถิ่น ต่างพื้นเพ ต่างบุคลิกลักษณะ ต่างนิสัยใจคอมารวมกันเป็นทีม ซึ่งในทีมเองก็ต้องมีความร่วมมือกันในขณะเดียวกันแต่ละคนในทีมก็ต้องแข่งกันเองเพื่อแสดง performance ที่โดดเด่นให้เข้าตา Trump อีกด้วย ไหนจะต้องแข่งกันในทีมอีก ไหนจะต้องแข่งกับทีมตรงข้ามอีก และไหนจะแข่งกับตัวเองอีก ฟังดูแล้วมันดูเป็นการแข่งขันที่รุนแรงเหลือเกิน

ตัวผู้เขียนเองก็ไม่ค่อยได้ติดตามรายการนี้ซักเท่าไรนัก กล่าวคือไม่ได้ตั้งหน้าตั้งตารอว่ารายการนี้จะมาช่องไหน วันไหน เวลาไหน ส่วนมากจะเป็นการรับชมตามอัตภาพมากกว่า ถ้าเปิดไปแล้วบังเอิญ ก็อดใจไม่ไหวที่จะดูเหมือนกัน

นั่นก็เพราะว่าลักษณะอันสำคัญของรายการประเภท Reality Show ก็คือการที่รายการนั้นเล่นกับ “จิตใจ” ของคน ทั้งจิตใจของผู้เล่นในจอและนอกจอ ผู้เล่นในจอต้องผ่านการเคี่ยวกรำสารพัด เผชิญอุปสรรค ดีใจบ้าง เสียใจบ้าง โดยอีตา Trump ไซโคซะจนหมด self บ้าง สิ่งเหล่านี้เล่นเอาคนที่อยู่นอกจอถูกดูดเข้าไปอยู่ในจอโดยไม่รู้ตัว และเกิดอาการ “อิน” อย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้

ขอกลับมาสู่ประเด็นหลังจากที่กล่าวอารัมภบทเกี่ยวกับเกมมาเสียเยิ่นยาวจนเกือบจะหลุดออกทะเล ดังที่ได้เกริ่นไว้ว่าหน้าที่หนึ่งอันสำคัญของเกมดังกล่าวก็คือการ “ผลิตซ้ำ” แนวคิดเชิงคุณค่าต่างๆให้กับสังคมด้วย ดังที่รายการ Apprentice แสดงให้เห็นอย่างชัดเจนในเรื่องของ “การแข่งขัน”ที่ดูเหมือนว่าจะเป็นเหตุการณ์ณ์ปกติในโลกทุนนิยม

สำหรับผู้เขียนเองไม่ได้ปฎิเสธเรื่องของการแข่งขัน แถมยังมองว่าการแข่งขันเป็นหนึ่งในธรรมชาติของมนษย์ด้วยซ้ำ อย่างไรก็ตามการแข่งขันคงไม่ได้เป็นธรรมชาติอย่างเดียวของคนเรา หากแต่ต้องมีองค์ประกอบอื่นๆด้วย

แต่ในโลกทุนนิยมดูเหมือนว่ามิติด้านการแข่งขันของมนุษย์มันจะถูกดึงออกมาอย่างชัดเจนเสียเหลือเกิน โดยเฉพาะอย่างยิ่งในรายการ The Apprentice ที่ทุกคนต่างแข่งขันกันเพื่อไปให้ถึงจุดหมาย ต่างคนต่างต้องทำให้ดีที่สุด แน่นอนในทีมย่อมต้องมีการพึ่งพาอาศัยกัน หากแต่เป็นการพึ่งพาอาศัยโดยตั้งอยู่บนผลประโยชน์เป็นหลักโดยที่เบื้องหลังการพึ่งพาดังกล่าวนั้นไร้เสถียรภาพยิ่ง เพราะจะเสี่ยงต่อการถูกหักหลังตลอดเวลา

หลายคนอาจจะมองว่านี่มันก็เป็นแค่เกมเท่านั้น แต่สำหรับผู้เขียนกลับมองว่า มันเป็นเกมที่ไม่ใช่เกมธรรมดา หากแต่มันสะท้อนภาพของความยุ่งเหยิงภายในระบบทุนได้เป็นอย่างดี เป็นระบบที่มีผู้แพ้ ผู้ชนะ แน่นอนว่าทุกคนไม่ใช่ผู้ชนะ และบางครั้งผู้ที่ชนะก็ใช้วิธีการที่ไม่สมควร

ดังตอนล่าสุดที่ผู้เขียนได้ชมรายการนี้ พบเห็นพฤติกรรมอันไม่เป็นมืออาชีพของผู้เข้าแข่งขันกันขึ้น กล่าวคือ ทีมแรกได้ทำการสั่งโทรโข่งเอาไว้ก่อนแล้วจำนวนหนึ่ง เพื่อให้ในการประชาสัมพันธ์ตัวสินค้า แต่โดนอีกทีมหนึ่งตัดหน้าเอาไปโดยสวมรอยเป็นทีมแรก ทำให้ทีมแรกต้องทำงานโดยปราศจากเครื่องมือดังกล่าว และสุดท้ายก็พ่ายแพ้ไป

แน่นอนว่าการที่ทีมแรกแพ้นั้นไม่ได้มาจากปัจจัยที่โดนโกงหน้าด้านๆแต่เพียงอย่างเดียว หากแต่มีเรื่องอื่นๆ ด้วย แต่สำหรับผู้เขียนแล้ว การกระทำดังกล่าวของอีกทีมถือว่าเป็นอะไรที่ไม่มีความเป็นมืออาชีพอย่างยิ่งยวด

สำหรับผู้เขียนแล้วเหตุการณ์ดังกล่าวน่าจะถูกยกมาเป็นประเด็น แต่สำหรับ Trump แล้ว เมื่อฟังเหตุผลในเรื่องนี้จากทีมที่แพ้ได้แต่พูดออกมาสั้นๆว่า “ผมชอบนะ” กล่าวคือชอบทีมที่ทำการโกงแบบหน้าด้านๆนั่นแหละ ฟังไปแล้วก็ได้แต่คิดว่า เอ้อ.....มันอะไรของมันวะเนี่ย

ซึ่งตรงนี้เอง ทำให้เราได้เห็นภาพของการแข่งขันอย่างชัดเจนเลยที่ว่า คนชนะกลับกลายเป็นผู้ชอบธรรม คนแพ้ไร้สิทธิ์ในการอุธรณ์ใดๆ ช่างเป็นภาพที่น่าสมเพชยิ่งนัก.........

มันคงจะเกินไปที่เราจะพิพากษารายการดังกล่าวว่าเป็นตัวสร้างค่านิยมที่ไม่ดี แต่ก็คงปฏิเสธไม่ได้ว่า มันก็เป็นภาพๆหนึ่งที่ย้ำให้เรามองเรื่องของการแข่งขันเป็นเรื่องธรรมดา ทำให้เกิดความคิดที่ว่า สังคมที่เป็นจริงมันก็แบบนี้ คนชนะก็ได้ คนแพ้ไม่ได้อะไร แนวคิดดังกล่าวได้ก่อร่างสร้างตัวขึ้นเป็นหนึ่งในวัฒนธรรมในระบบทุนนิยม ก็คือ จะรอดได้ก็ต้องแข่งขัน แข่งขัน และแข่งขัน ซึ่งบางครั้งวิธีการที่ได้มาซึ่งชัยชนะมันไม่น่าพิศมัยเอาเสียเหลือเลย แต่มันก็ถูกทำให้กลายเป็นของธรรมดาไปเสียสิ้น

สำหรับตัวผู้เขียนคิดว่าภาพดังกล่าวยังเป็นเครื่องสะท้อนถึงสังคมอเมริกันได้ดีเลยทีเดียว โดยเฉพาะอย่างยิ่งในแง่ของการแข่งขันในเกมธุรกิจที่เล่นกันอย่างถึงพริกถึงขิง และเชื่อเลยว่า ภายใต้กระแสโลกาภิวัฒน์ ที่การไหลบ่าของทุนเป็นอย่างทะลักล้น การส่งผ่านวาทกรรมของการพัฒนากระแสหลักภายใต้ระบบทุนเป็นไปอย่างไร้พรหมแดน ดังนั้นแล้วการที่เราจะเห็นภาพดังกล่าวเกิดขึ้น ณ ที่แห่งอื่นมันก็คงไม่ใช่เรื่องแปลกแต่อย่างใด

วัตถุประสงค์หลักของผู้เขียนคงไม่ได้อยู่ที่การจู่โจมรายการดังกล่าว หรือนั่งก่นด่าว่าระบบทุนหรือการแข่งขันมันไม่ดีแบบโน้น ไม่ดีแบบนี้ หากแต่อยู่ที่ว่าสังคมที่เป็นอยู่ที่ถูกกำหนดโดยความสัมพันธ์ทางการผลิตแบบทุนนิยมนั้นมันไม่ได้สวยหรูไปเสียทั้งหมด

สุดท้ายแล้วเราก็เป็นดั่งหนูติดจั่น ที่วิ่งอยู่บนวังวนของทุนอย่างไร้จุดจบ แม้แต่ “ชีวิต” และ “จิตใจ” ของเราก็กลับกลายเป็นสินค้าได้อย่างหน้าตาเฉย และเชื่อเลยว่าใครหลายๆคนก็ไม่ได้รู้เนื้อรู้ตัว ว่ากลายเป็นส่วนหนึ่งของกระบวนการสะสมทุนไปเสียสิ้น

อะไรๆ ที่เป็นสินค้าได้ก็คงไม่รอดพ้นสายตาของทุนอย่างแน่นอน หน้าที่ของมนุษย์อย่างเราก็คงได้แต่ก้มหน้าแข่งขันกันเองอย่างเมามันส์ บนเศษซากของผู้แพ้อันกองเพนินสุมหัวเราอยู่ โดยที่ทุนมันมีแต่จะใหญ่โตลุกลามเพิ่มขึ้นเรื่อยๆ และแน่นอนว่ามันคงไมได้มารู้สึกรู้สาอะไรกับเราด้วย

แต่จงอย่าลืมว่าทุนมันไม่ใช่สิ่งมีชีวิต มันจะไร้จิตใจก็ไม่แปลก หน้าที่ของมันก็คือการสะสม สะสม สะสม เพิ่มพูน เพิ่มพูน เพิ่มพูน ก็เท่านั้น!!!

ป.ล.

บทความนี้ผู้เขียนได้ดองเค็มพอสมควรเขียนวันละประโยคสองประโยคกว่าจะเสร็จ ป่านนี้รายการ The Apprentice อาจจะได้ตัวผู้ชนะไปเรียบร้อยแล้ว ส่วนผู้ที่สนใจรายการดังกล่าวคลิกที่นี่เลยครับ มีรายละเอียดพอสังเขปให้ได้อ่านกัน